Skopiuj link
W uchwale z dnia 27 kwietnia 2005 r. sygn. II UZP 2/05 Sąd Najwyższy wyjaśnił, że: „art. 86 ust. 2 tej ustawy, który upoważnia Zakład Ubezpieczeń Społecznych do kontroli wykonywania zadań i obowiązków w zakresie ubezpieczeń przez płatników składek. Kontrola ta obejmuje między innymi zgłoszenie do ubezpieczenia oraz prawidłowość i rzetelność obliczenia, potrącenia i płacenia składki. Oznacza to przyznanie Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych kompetencji do badania zarówno tytułu zawarcia umowy o pracę, jak i ważności jej poszczególnych postanowień i – w ramach obowiązującej go procedury – zakwestionowania tych postanowień umowy o pracę w zakresie wynagrodzenia, które pozostają w kolizji z prawem lub zasadami współżycia społecznego albo zmierzają do obejścia prawa. (…) Realna możliwość takiej kontroli powstaje po przekazaniu przez płatnika raportu miesięcznego, przedkładanego zgodnie z art. 41 ust. 1 ustawy. W raporcie płatnik przedstawia między innymi dane o tytule ubezpieczenia i podstawie wymiaru składek oraz dokonuje zestawienia należnych składek na poszczególne ubezpieczenia. Dane te mogą być zakwestionowane zarówno przez ubezpieczonego, jak i przez Zakład Ubezpieczeń Społecznych. W ramach art. 41 ust. 12 i 13 ustawy Zakład Ubezpieczeń Społecznych może zakwestionować także wysokość wynagrodzenia stanowiącego podstawę wymiaru składek na ubezpieczenie chorobowe, jeżeli okoliczności sprawy wskazują, że zostało wypłacone na podstawie umowy sprzecznej z prawem, zasadami współżycia społecznego lub zmierzającej do obejścia prawa (art. 58 k.c.).”.
Analizując kwotę ustalonego w umowie o pracę wynagrodzenia ZUS bada, czy praca była rzeczywiście świadczona oraz czy kwota wynagrodzenia spełnia kryteria określone w art. 78 § 1 kodeksu pracy. W myśl tego przepisu wynagrodzenie za pracę powinno być tak ustalone, aby odpowiadało w szczególności rodzajowi wykonywanej pracy i kwalifikacjom wymaganym przy jej wykonywaniu, a także uwzględniało ilość i jakość świadczonej pracy. „Alimentacyjny charakter świadczeń ubezpieczeniowych oraz zasada solidaryzmu wymagają, żeby płaca – stanowiąca jednocześnie podstawę wymiaru składki – nie była ustalana ponad granicę płacy słusznej, sprawiedliwej i zapewniającej godziwe utrzymanie oraz żeby rażąco nie przewyższała wkładu pracy, a w konsekwencji, żeby składka nie przekładała się na świadczenie w kwocie nienależnej. Z tej przyczyny ZUS ma prawo kontrolować poziom wynagrodzenia za pracę w aspekcie świadczeń z systemu ubezpieczeń społecznych, bo taka kontrola dotyczy sposobu, w jaki płatnicy składek wykonują zadania z zakresu ubezpieczeń społecznych (a więc odnosi się m.in. do prawidłowości i rzetelności obliczenia, potrącenia i rozliczenia składek).” (por. Ustawa o systemie ubezpieczeń społecznych. Komentarz, red. Beata Gudowska, Jolanta Strusińska-Żukowska).
Kwestionowanie kwoty wskazanego w umowie o pracę wynagrodzenia ma miejsce, w przypadku, gdy okoliczności sprawy wskazują, iż wynagrodzenie wypłacone zostało na podstawie umowy sprzecznej z prawem, zasadami współżycia społecznego lub zmierzającej do obejścia prawa (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 19 maja 2009 r., sygn. akt III UK 7/09). W szczególności ZUS podważa otrzymane przez pracownika wynagrodzenie, jeżeli jego wysokość została ustalona w oderwaniu od zakresu obowiązków, kwalifikacji i wkładu pracy pracownika, w dysproporcji do wynagrodzeń pozostałych pracowników, a także w sytuacji gdy pracodawcę i pracownika wiążą bliskie relacje, w szczególności rodzinne.
Jeżeli w toku postepowania wyjaśniającego ZUS ustali nieważność umowy o pracę w zakresie postanowień dotyczących kwoty wynagrodzenia, wydaje decyzję ustalającą nową podstawę wymiaru składek. Najczęściej będzie to kwota odpowiadająca kwocie minimalnego wynagrodzenia za pracę lub kwocie przeciętnego wynagrodzenia w gospodarce.
Ubezpieczony, którego wynagrodzenie zostało zakwestionowane, może wnieść odwołanie do sądu, za pośrednictwem ZUS.
Również w bieżącym orzecznictwie Sąd Najwyższy zwraca uwagę, że ZUS nie powinien swobodnie oceniać zasadności ustalenia wynagrodzenia ubezpieczonej na danym poziomie. Powinien bowiem w tym zakresie odnosić się do obiektywnych kryteriów w spektrum wielu okoliczności. W tym zakresie warto odwołać się do orzeczenia Sądu Najwyższego z dnia 4 marca 2021 roku, sygn. II USKP 24/21: „ocena czy ustalone przez strony umowy o pracę wynagrodzenie może być uznane za właściwe, uwzględniające przesłankę ekwiwalentności zarobków do rodzaju i charakteru świadczonej pracy oraz posiadanego przez pracownika doświadczenia i kwalifikacji zawodowych, nie powinna być oparta o subiektywną ocenę charakteru pracy wykonywanej przez pracownika na danym stanowisku pracy, ale powinna być dokonana w oparciu o obiektywne wzorce. Dla takiej oceny należy stosować wzorzec, który w najbardziej obiektywny sposób pozwoli ustalić poziom wynagrodzeń za pracę o zbliżonym lub takim samym charakterze i będzie uwzględniał również warunki obrotu i realia życia gospodarczego (koniunkturę gospodarczą, opłacalność działalności w danej branży, miejsce wykonywania pracy, poziom bezrobocia na lokalnym rynku pracy, dostępność wykwalifikowanych kadr). Wzorcem godziwego wynagrodzenia, który czyni zadość ekwiwalentności zarobków do rodzaju i charakteru świadczonej pracy oraz posiadanych przez pracownika doświadczenia i kwalifikacji zawodowych, będzie wzorzec uwzględniający, między innymi, takie czynniki jak: obowiązująca u pracodawcy siatka wynagrodzeń, średni poziom wynagrodzeń za taki sam lub podobny charakter pracy w danej branży, wykształcenie, zakres obowiązków, odpowiedzialność materialna oraz dyspozycyjność. Nie można też pomijać, że na wysokość wynagrodzenia wpływ mają nie tylko kryteria wymienione w art. 78 § 1 KP, ale także pośrednio koniunktura gospodarcza, opłacalność działalności w danej branży, miejsce wykonywania pracy, relacja między popytem i podażą, wielkość stopy bezrobocia. Wielość czynników wpływających na wysokość wynagrodzenia wymaga głębszej analizy przed postawieniem tezy, że kwestionowane wynagrodzenie nie jest ekwiwalentne (por. uzasadnienie wyroku Sądu Najwyższego z dnia 20 czerwca 2018 r., I UK 166/17.)”.